Από τη Διευθύνουσα Επιτροπή της Ελληνικής Εταιρείας της NLS
Εισαγωγικό σημείωμα
από τον Ρεζινάλντ Μπλανσέ
Πρόεδρο της Ελληνικής Εταιρείας της ΝΛΣ
Η έκθεση που πρόκειται να διαβάσουμε παρέχει μια σύντομη επισκόπηση της τρέχουσας κατάστασης του ζητήματος τρανς στην Ελλάδα. Αποτελεί την πρώτη προσέγγιση μιας ερευνητικής εργασίας που απομένει να γίνει. Θα πρέπει να γίνει μεθοδικά. Πρόκειται επίσης για τα πρώτα στάδια μιας πολιτικής που πρέπει να καθοριστεί για την προώθηση της παρουσίας του λόγου του αναλυτή στον τρέχοντα κοινωνικό διάλογο. Το διακύβευμα είναι σημαντικό, δεδομένου ότι πρέπει τοποθετηθούμε αναφορικά με τη δυσφορία που συνιστά σύμπτωμα, και μάλιστα έντονα, προκειμένου να την ερμηνεύσουμε και ως εκ τούτου να αναδείξουμε την ηθική που οφείλει να βρίσκεται στο επίκεντρο της πράξης μας.
Τέσσερις τομείς μάς τράβηξαν την προσοχή. Μας φάνηκε πως μπορούν να δώσουν μια γενική εικόνα της επικαιρότητας τρανς στην Ελλάδα τη στιγμή που μιλάμε. Ο πρώτος αφορά τα πολιτικά δικαιώματα και την προστασία των ατόμων τρανς. Εάν, σύμφωνα με μια μελέτη του ΟΟΣΑ του 2020, η Ελλάδα είναι μια από τις δεκαεπτά χώρες που προσφέρουν τη μέγιστη νομική προστασία στις σεξουαλικές μειονότητες φύλου, ωστόσο απομένουν πολλά ακόμη να γίνουν σχετικά με την εφαρμογή του νόμου στην πράξη. Το μείζον πρόβλημα παραμένει εκείνο της ίσης μεταχείρισης των μειονοτήτων από το κράτος αλλά και από την κοινωνία των πολιτών. Το σημείωμα του Θεόδωρου Βαλαμουτόπουλου (Εφαρμογή νομικών δικαιωμάτων) το καθιστά σαφές. Καταγράφει επίσης τα ιατρικά πρωτόκολλα που χρησιμοποιούνται. Η υγειονομική φροντίδα είναι σε μεγάλο βαθμό ευθύνη του ιδιωτικού τομέα, όπως συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα.
Η αξιοσημείωτη πρόοδος που σημειώθηκε την τελευταία δεκαετία όσον αφορά τη νομική αναγνώριση και τα ίσα δικαιώματα των τρανς, οφείλεται στην πρόοδο που έχει σημειώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση προς αυτή την κατεύθυνση. Οφείλεται επίσης σε καθοριστικό βαθμό στη δράση του ελληνικού ΛΟΑΤΚΙ + κινήματος. Η Ελένη Κουκούλη το αποτυπώνει (Το κίνημα τρανς και η κοινή γνώμη). Οι οργανώσεις τρανς, που έχουν ήδη μακρά ιστορία από τη δεκαετία του 1970, είναι δυναμικές και δομημένες. Ακολουθούν μια ασυμβίβαστη πολιτική για την ανάδειξη ίσων δικαιωμάτων και ίσης μεταχείρισης, την παροχή βοήθειας στα άτομα τρανς και την καταπολέμηση των προκαταλήψεων και των διακρίσεων που εξακολουθούν να έχουν την συναίνεση της πλειοψηφίας των πολιτών. Το σχολείο δείχνει την εμβέλεια αυτού του φαινομένου. Το φαινόμενο αυτό συνοδεύεται από την άνοδο μεταξύ των εφήβων και των νέων γενικότερα της κινητικότητας των ταυτοτήτων τρανς και των πιο ποικίλων πρακτικών της σεξουαλικότητας.
Το Πανεπιστήμιο δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο Γιάννης Γραμματόπουλος το καταδεικνύει (Το ζήτημα τρανς στο Πανεπιστήμιο). Πρόκειται για ένα ζήτημα που αφορά βαθιά τους φοιτητές οι οποίοι βιώνουν και αυτοί τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν το κίνημα τρανς. Οι διδασκαλίες, ακόμη σε περιορισμένο αριθμό, κυρίως στην ψυχολογία, υφίστανται την οξεία κριτική των οργανώσεων τρανς για οτιδήποτε θα μπορούσε να συνδεθεί με κάποια παθολογικοποίηση των συμπεριφορών των τρανς. Ακολούθησαν δημόσιες αποδοκιμασίες. Ερευνητικές εργασίες πραγματοποιούνται και ένα Κέντρο Σπουδών Φύλου λειτουργεί στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια έχουν γραφτεί πολλές μεταπτυχιακές εργασίες για το ζήτημα τρανς.
Τέλος, η Δέσποινα Καραγιάννη καταγράφει την κατάσταση των σχέσεων της Ψυχανάλυσης και του ζητήματος τρανς στην Ελλάδα. Υπογραμμίζει τα βασικά σημεία της ψυχαναλυτικής προσέγγισης του φαινομένου τρανς από τη θυγατρική της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (Δ.Ψ.Ε.-IPA) στην Ελλάδα. Τα ερωτήματα που θέτουν οι ψυχαναλυτές της Δ.Ψ.E. δείχνουν την αμηχανία τους. Είναι θεμιτή. Η θεωρητική, αλλά και η κλινική σύγχυση, μπορεί να είναι μεγάλη. Το γεγονός παραμένει ότι οι συνάδελφοί μας δεν καταφεύγουν στην πολιτική της στρουθοκαμήλου. Πιο ενθαρρυντική είναι η απάντηση του ΣΥΔ (Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών) στις αντιφατικές προσεγγίσεις που αποδίδονται στην ψυχανάλυση. Εάν η παθολογικοποίηση καταγγέλλεται με έμφαση, το γεγονός παραμένει πως η δογματική θέση του πιο αντιπροσωπευτικού τρανς σωματείου δεν είναι εξαρχής αντι-ψυχαναλυτική. Από αυτή την άποψη, ο λακανικός προσανατολισμός αντιμετωπίζεται θετικά δεδομένης της θέσης του Λακάν ενάντια στην ιδέα της σεξουαλικής κανονιστικότητας. Ο φεμινισμός παίζει εδώ το ρόλο μιας γέφυρας ανάμεσα στο κίνημα τρανς και την λακανική ψυχανάλυση. Τα θεμέλια για μια μεταβίβαση εν τη γενέσει της είναι ήδη εδώ. Θα πρέπει να καλλιεργηθούν. Αποτελούν ευθύνη του λόγου του αναλυτή.
Αυτό έχει συνέπειες για τον ίδιο. Απαιτείται μια κάποια αλλαγή τρόπου σκέψης. Η ύστερη διδασκαλία του Λακάν μας παρέχει τις βάσεις και τα θεωρητικά και κλινικά εργαλεία. Πράγματι, η τρανς απάντηση μπορεί να εκληφθεί ως σινθωματική στο δομικό γεγονός της μη ύπαρξης σεξουαλικής σχέσης. Αλλά θα πρέπει να προχωρήσουμε περισσότερο προς την κατεύθυνση εκείνου που μας γνέφει πεισματικά από την πλευρά τρανς, δηλαδή την θεματική της «διαφοράς των φύλων». Δεν είναι τυχαίο ότι ο λόγος τρανς επιμένει τόσο έντονα στη μη-δυαδικότητα της διαφοράς. Εκεί έγκειται αναμφίβολα ο τρόπος του να αναδείξει όλο το φάσμα της ατομικής και συλλογικής αντιμετώπισης της ανυπαρξίας σεξουαλικής σχέσης. Είναι γεγονός ότι σήμερα υπό το τρανς βρίσκουμε κάθε λογής μαστόρεμα προκειμένου να απαντηθεί αυτό το δομικό γεγονός. Είναι συνεπώς διαδομικό: άρα ένας σχηματισμός του λόγου. Τούτος συντελεί στο να υπάρξει υποκείμενο, ακόμη και ένα συγκεκριμένο υποκείμενο, και κατοικείται ξεχωριστά από υποκείμενα που έχουν το καθένα τη δική του ενικότητα.
Ακολουθεί η υπόθεση εργασίας: στην πραγματικότητα, η διαφορά των φύλων τείνει μάλλον να μεταλλάσσεται σε μια σεξουαλική διαφορά με ποικίλες φιγούρες, όπως λέμε για μια χορογραφία, δηλαδή μια σεξουαλικότητα που τείνει στη ρευστότητα. Η παθολογία δεν θα ήταν τίποτα παραπάνω από την κοινή παθολογία σύμφωνα με το «καθένας στο μέτρο του».
Η ενικότητα του υποκειμένου έχει την τελευταία λέξη. Αυτή είναι η ηθική του ψυχαναλυτικού λόγου. Σήμερα, προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας επιστημολογίας της συνθηκολόγησης που υποστηρίζεται από τον Ζακ-Αλέν Μιλέρ, ήτοι την επεξεργασία της γνώσης που θα βάλει τον λόγο του αναλυτή σε θέση να προσαρμοστεί στο σίνθωμα τρανς. Αυτό περνάει από την δογματική ανατροπή της υπολειπόμενης ουσιοκρατίας της λεγόμενης «διαφοράς των φύλων» η οποία ανήκει στη μεταφυσική.
Αθήνα, 29 Απριλίου 2021
Πολιτικά δικαιώματα και ιατρικά πρωτόκολλα
Θοδωρής Βαλαμουτόπουλος
Από τις 11 Μαρτίου 2021, η Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υιοθέτησε ψήφισμα που κηρύσσει την Ευρωπαϊκή Ένωση «ελεύθερη ζώνη για τους ΛΟΑΤΚΙ+» με συντριπτική πλειοψηφία 492 ψήφων υπέρ και 141 κατά. Θεωρήθηκε μια ισχυρή απάντηση σε χώρες όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία που παραβιάζουν τα δικαιώματα ατόμων αυτής της κοινότητας (περιοχές της τελευταίας ανακήρυξαν την επικράτεια τους «ελεύθερη ζώνη από τη ΛΟΑΤΚΙ+ ιδεολογία»).
Παρά το μέτρο αυτό και τη νομοθεσία που στη χώρα μας προστατεύει την ομάδα αυτή, η κατάσταση χαρακτηρίζεται κάθε άλλο παρά ιδανική από την Υπηρεσία Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (Fundamental Rights Agency) που διαπιστώνει πως και στα υπόλοιπα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, υπάρχουν διακρίσεις κατά των ΛΟΑΤΚΙ+ και παραβίαση δικαιωμάτων τους όπως αυτό της ορατότητας. Το τελευταίο συνδέεται με μια καταγεγραμμένη αύξηση των επιθέσεων σε τρανς άτομα την τελευταία διετία. Παρατηρείται επίσης μη αξιοποίηση των νομικών εργαλείων που έχουν θεσπιστεί και ατελής εφαρμογή. Ως εκ τούτου η ΕΕ ανακοίνωσε, το Νοέμβριο του 2020, την Πρώτη Στρατηγική για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ 2020-2025, με τέσσερις άξονες:
• καταπολέμηση διακρίσεων
• ασφάλεια
• άρση αποκλεισμών
• προώθηση του αιτήματος για την ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ παγκοσμίως.
Καταγράφει επίσης την κατάσταση και καλεί τα κράτη μέλη να συντάξουν ολοκληρωμένα σχέδια και αποτελεσματικές δράσεις.
Η Ελλάδα πρώτα καταδικάστηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα δικαιώματα του Ανθρώπου και κατόπιν, το 2015, θέσπισε νομοθεσία για το θέμα (μεταξύ άλλων σύμφωνο συμβίωσης για ομόφυλα ζευγάρια) ενώ η σημερινή κυβέρνηση συγκρότησε Εθνική Επιτροπή για την ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+. Η Επιτροπή, που θεωρήθηκε από όλους θετικό βήμα, στόχο έχει να συντάξει ένα πόρισμα και ένα σχέδιο, που θα προτείνει στην Κυβέρνηση συγκεκριμένα μέτρα με σκοπό την προαγωγή της ίσης μεταχείρισης όλων, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, έκφρασης, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου.
Από το 2016, η «ταυτότητα φύλου» και τα «χαρακτηριστικά φύλου» προστέθηκαν στα κριτήρια δυσμενών διακρίσεων στο χώρο εργασίας. Το σύμφωνο συμβίωσης έχει επεκταθεί στα ομόφυλα ζευγάρια όμως δεν έχει κατοχυρωθεί ο πολιτικός γάμος ούτε η αναγνώριση της ομογονεϊκότητας (δηλαδή ένα παιδί να έχει δύο γονείς του ίδιου φύλου), χρόνια αιτήματα των οργανώσεων για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+.
Με το νόμο 4491/2017 θεσπίστηκαν αλλαγές που αφορούν κυρίως την εξάλειψη της (άρρητης) προϋπόθεσης χειρουργικής επέμβασης και ψυχιατρικής γνωμάτευσης για την ολοκλήρωση της δικαστικής διαδικασίας επαναπροσδιορισμού φύλου. Η τελευταία παραμένει δικαστική ενώ πάγιο αίτημα των ΛΟΑΤΚΙ+ είναι να απλοποιηθεί σε ληξιαρχική, ώστε να μην εξαρτάται από την εκτίμηση από πλευράς δικαστή, των δευτερογενών χαρακτηριστικών ή χαρακτηριστικών «κοινωνικού φύλου». Το αίτημα για επιλογή τρίτου φύλου παραμένει σχεδόν μη αναγνωρισμένο καθώς η έννοια της «ταυτότητας φύλου» μόλις πρόσφατα αποτυπώθηκε σε νομοθετικά κείμενα.
Mε το τελευταίο νομοθετικό πλαίσιο, κατοχυρώθηκε η απαγόρευση εγκλημάτων μίσους που αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα και το κοινωνικό φύλο και την απαγόρευση των διακρίσεων με βάση τα χαρακτηριστικά φύλου και τη σεξουαλική έκφραση απαγορευμένη σε όλους τους τομείς. Από τα αιτήματα των οργανώσεων ΛΟΑΤΚΙ+ που μένουν ανικανοποίητα είναι, η από κοινού υιοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια, η υιοθεσία παιδιού του άλλου συντρόφου σε ομόφυλα ζευγάρια, η πρόσβαση σε εξωσωματική γονιμοποίηση για ζευγάρια λεσβιών, η παρένθετη μητρότητα για ζευγάρια ομοφυλόφιλων ανδρών.
Αξιοσημείωτη είναι η πλήρης απουσία πρόβλεψης στο νόμο για τους αιτούντες άσυλο, που αποδεδειγμένα υπόκεινται σε πολλαπλές διακρίσεις.
Ιατρικά πρωτοκόλλα
Στην Ελλάδα, οι ιατρικές πράξεις επαναπροσδιορισμού ή μετάβασης (όπως φαίνεται να προτιμούν οι ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεις) διακρίνονται σε ορμονοθεραπεία και χειρουργικές επεμβάσεις. Και οι δύο γίνονται κυρίως σε ιδιωτικά θεραπευτικά κέντρα (ελάχιστες έως ανύπαρκτες επιλογές δημόσιου χαρακτήρα). Η ψυχιατρική παρακολούθηση είναι υποχρεωτική και ελάχιστης διάρκειας για όλους, ένα εξάμηνο για να δοθεί η γνωμάτευση έναρξης ορμονοθεραπείας και ένα έτος υπό αυτής, για την έγκριση της χειρουργικής επέμβασης. Απαιτείται χρονικό διάστημα «διαβίωσης στο επιθυμητό κοινωνικό φύλο». Η «προκρούστεια» αυτή πρακτική καλύπτεται ασφαλιστικά, συνήθως επιμηκύνεται αυθαίρετα και καταδικάζεται από το σύνολο της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Επίσης, δεν συνοδεύεται από πλήρη ασφαλιστική κάλυψη της ορμονοθεραπείας ή των χειρουργείων μετάβασης. Στην καλύτερη περίπτωση, περιορίζεται η συμμετοχή του ασθενούς, ικανοποιητικά στην ορμονοθεραπεία, λιγότερο έως καθόλου στην χειρουργική.
Υπάρχουν δυο ιατρεία σεξουαλικών διαταραχών στις αντίστοιχες Πανεπιστημιακές κλινικές Αθήνας και Θεσσαλονίκης, που βλέπουν περιορισμένα περιστατικά για «διδακτικούς» λόγους, ενώ υπάρχει ένα ιατρείο στο Ψ.Ν.Α. για θέματα φύλου, όπου παρακολουθείται το πλείστον των περιστατικών. Η παρακολούθηση των περιστατικών προκειμένου να δοθεί η γνωμάτευση για την χειρουργική αλλαγή δεν είναι προκαθορισμένη. Θεωρείται ότι ακολουθεί κάθε φορά τις «επιταγές» των DSM για το χρονικό διάστημα που μπορεί να υφίσταται η δυσφορία του φύλου(6μήνες για την 5η έκδοση). Στο επόμενο DSM μάλλον θα πάψει να υπάρχει ο όρος «δυσφορία φύλου» ως διαταραχή, κατόπιν πίεσης των ενώσεων ΛΟΑΤΚΙ+ και της κλινικής πρακτικής. Σε αυτήν την κατεύθυνση, η Ελληνική Εταιρία Σεξολογίας και Διαφυλικών Σχέσεων, προγραμμάτισε το Συνέδριο της (Διεπιστημονικό Διαδικτυακό) για τις 16-17 Μαΐου 2021, ώστε να συμπέσει με την Παγκόσμια Ημέρα κατά της Ομοφοβίας, Αμφιφοβίας και Τρανσφοβίας.
Το κίνημα τρανς και η κοινή γνώμη
Ελένη Κουκούλη
Σύμφωνα με τον Βασίλη Θανόπουλο, αρχισυντάκτη του περιοδικού Antivirus, «Η Ευρώπη είναι, ίσως, ο μόνος λόγος, για τον οποίο η χώρα μας διατίθεται να ξεπεράσει το επιχείρημα “η ελληνική κοινωνία δεν είναι έτοιμη”, το οποίο χρησιμοποιεί κάθε φορά ως δικαιολογία για τη μη υποστήριξη των ΛΟΑΤ+ διεκδικήσεων».
Στην Ελλάδα, η κοινή γνώμη αποδέχεται με αργούς ρυθμούς τους ΛΟΑΤΚΙ+. Παρόλη την αυξανόμενη ορατότητά τους, οι προκαταλήψεις παραμένουν. Αν τις τελευταίες δεκαετίες έχει σημειωθεί πρόοδος στα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ είναι χάρη 1) στη στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε θέματα όπως η αναγνώριση των ομόφυλων ζευγαριών και η επέκταση του Σύμφωνου Συμβίωσης (Ν. 4356/2015), η νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου (Ν. 4491/2017), το δικαίωμα αναδοχής σε ομόφυλα ζευγάρια (Ν. 4538/2018) ή η προώθηση πρωτοβουλιών κατά των εγκλημάτων μίσους, αλλά και 2) χάρη στη δυναμική παρουσία και διεκδίκηση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και των ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεων.
Μικρή αναδρομή
H πρώτη οργάνωση για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα στην Ελλάδα, το ΑΚΟΕ (Κίνημα για την Απελευθέρωση της Ομοφυλόφιλης Επιθυμίας) λειτούργησε από το 1976 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980.
Το 2003, ιδρύθηκε η πρώτη οργάνωση για τα δικαιώματα των τρανσέξουαλ και των τραβεστί, το ΣΑΤΤΕ (Σωματείο Αλληλεγγύης Τραβεστί Τρανσέξουαλ Ελλάδος), και μετά τη διάλυσή του, το 2004, ακολούθησε το 2010 η ίδρυση του ΣΥΔ (Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών), το οποίο λειτουργεί μέχρι και σήμερα με έντονη δράση στους τομείς της υποστήριξης τρανς ατόμων.
Από τότε συνεχίζουν να δημιουργούνται με ταχύ ρυθμό οργανώσεις και σύλλογοι για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα:
- η ΟΛΚΕ (Ομοφυλοφιλική Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδος) το 2004,
- η queer ομάδα QV (Queericulum Vitae) που λειτούργησε ως το 2015,
- το Πολύχρωμο Σχολείο το 2009 (ομάδα εκπαιδευτικών, κοινωνικών λειτουργών και επαγγελματιών της ψυχικής υγείας κατά της ομοφοβίας και τρανσφοβίας στην εκπαίδευση),
- οι Πολύχρωμοι θεραπευτές (ειδικοί της ψυχικής υγείας -ψυχολόγοι, παιδοψυχίατροι, ψυχοθεραπευτές- για ΛΟΑΤΚΙ+ θέματα),
- το Colour Youth - LGBTQ+ Κοινότητα Νέων Αθήνας το 2011, οι Οικογένειες Ουράνιο Τόξο το 2012, τα ΛΟΑΤ ΑμεΑ, καθώς και queer φεμινιστικές πολιτικοποιημένες ομάδες, όπως η QueerTrans (2010-2016) ή ομάδες για άτομα άνω των 50 όπως οι Proud seniors (το 2015).
- Σημαντική για τα νέα τρανς άτομα είναι και η ίδρυση των ομάδων των Περήφανων Γονέων (το 2016), και του Orlando LGBT+ Ψυχική υγεία χωρίς στίγμα το 2018, ο πρώτος επιστημονικός φορέας για την ψυχική υγεία και την αποπαθολογικοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.
Τέχνες και πολιτισμός
Στον τομέα του πολιτισμού και των τεχνών έγιναν από την πρώτη δεκαετία του 2000 μέχρι και σήμερα σημαντικά βήματα.
- Το 2003, ιδρύθηκαν από μέλος της τρανς κοινότητας οι εκδόσεις Πολύχρωμος Πλανήτης με ΛΟΑΤΚΙ+ θεματολογία.
- Το 2007, εγκαινιάστηκε το ετήσιο Outview Film Festival, με ΛΟΑΤΚΙ+ ταινίες.
- To 2009, η ταινία του Πάνου Κούτρα, Στρέλλα με την τρανς πρωταγωνίστρια Μίνα Ορφανού, συμμετείχε σε περισσότερα από 20 διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ και απέσπασε 4 βραβεία από τη Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου αλλά είχε και τη θερμή ανταπόκριση της κριτικής και του κοινού στην Ελλάδα. Το Ξενία του ίδιο σκηνοθέτη, που περιέγραφε μεταξύ άλλων τη ζωή ενός νέου ομοφυλόφιλου, συμμετείχε και αυτό σε πολλά διεθνή φεστιβάλ και έκοψε 251 εισιτήρια, το 2015, στην εκδήλωση «Σινεμά και Ψυχανάλυση» της Ελληνικής Εταιρείας της ΝΛΣ και της ΑΚΣΠΑ. Ενώ το ενδιαφέρον για τη συζήτηση που οργάνωσε το CEREDA-Εύρηκα τον Φεβρουάριο του 2021 γύρω από το ντοκυμαντέρ Petite fille του Sébastien Lifshitz ήταν μεγάλο.
- Επίσης από το 2003, εκδίδεται το περιοδικό Antivirus Magazine και η Ελληνική ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα έχει έντονη online παρουσία με blogs και σάιτ (όπως το lesbian.gr, GayHellas.gr και το περιοδικό 10% Magazine). Η queer καλλιτεχνική σκηνή έχει δυναμική παρουσία με το queer φεστιβάλ «What Queer Fest» (2010) και το Athens Festival of Queer Performance (2019). Το 2015, δημιουργείται ο χώρος AMOQA (Athens Museum of Queer Arts) ενώ η queer εκδοτική πρωτοβουλία Queer Ink εμφανίζεται το 2016 και το 2018 διοργανώνει slam events με queer θεματική.
Τα τελευταία 15 χρόνια χαρακτηρίζονται από έντονη αύξηση της ορατότητας και των διεκδικήσεων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας χάρη επίσης στα Pride φεστιβάλ τα οποία αναδεικνύουν τη μαζικότητα της λαϊκής υποστήριξης στην ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+.
- Το Athens Pride πραγματοποιείται από το 2005, τον Ιούνιο, με την υποστήριξη του Δήμου Αθηναίων. Αποτελεί το μεγαλύτερο φεστιβάλ ορατότητας της LGBTQI+ κοινότητας στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. Το 2019 συμμετείχαν πάνω από 100.000 άτομα, ενώ τα τελευταία 4 χρόνια έχουν διοργανωθεί πάνω από 100 εκδηλώσεις πολιτιστικού, ψυχαγωγικού, αθλητικού, και εκπαιδευτικού χαρακτήρα στο πλαίσιο του Athens Pride Week. Το 2020 το Athens Pride πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά όπως θα γίνει και φέτος από τις 4 έως τις 11 Ιουνίου 2021.
- Το Thessaloniki Pride πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 2012 με την υποστήριξη του τότε δημάρχου της πόλης, Γ. Μπουτάρη, ενώ ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Άνθιμος εξέφρασε την αντίθεσή του. Ωστόσο πραγματοποιείται κάθε χρόνο με επιτυχία.
- Το 2015 πραγματοποιήθηκε το πρώτο Creta Pride στο Ηράκλειο. Στις προσπάθειες για διοργάνωση του 2ου φεστιβάλ, ο δήμος Ρεθύμνου αρνήθηκε να επιτρέψει την διεξαγωγή του ενώ με την στάση της, η δημοτική αρχή κατηγορείται για ομοφοβική στάση.
- Το Patras Pride πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 2016.
- Στις πολυάριθμες εκδηλώσεις για τρανς ζητήματα πρέπει να συμπεριλάβουμε από το 2010 τις ετήσιες ημερίδες του ΣΥΔ για τη Διεθνή Ημέρα Τρανς Μνήμης.
Υπηρεσίες
Όλο και περισσότερες υπηρεσίες παρέχονται σε ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, όπως:
- η τηλεφωνική γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης «11528 – Δίπλα σου» (από το 2011)
- η υπηρεσία καταγγελίας τρανσφοβικών περιστατικών («Κατάγγειλέ το») από το ΣΥΔ,
- εξετάσεις ή ενημέρωση για τον HIV και τα Σεξουαλικά Μεταδιδόμενα Νοσήματα από τα Checkpoints της Θετικής Φωνής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (από το 2012),
- υπηρεσίες νομικής συμβουλευτικής και κάθε είδους στήριξης. Το πρόγραμμα της Colour Youth «Transcending Youth», παρέχει από το 2017 συμβουλευτική σε τρανς άτομα για ζητήματα επαναπροσδιορισμού, καθώς και κλειστές ομάδες για νέα τρανς άτομα.
Συνειδητοποιώντας την έλλειψη στοιχείων σχετικά με την ομοφοβία και τρανσφοβία της κοινωνίας, η Colour Youth ξεκινά το 2012 το πρόγραμμα καταγραφής περιστατικών βίας και διακρίσεων «Πες το σ’ Εμάς».
Το σχολείο
Το 2018, το Colour Youth θα διεξάγει την Πρώτη Πανελλαδική έρευνα για το Σχολικό κλίμα προκειμένου να καταγραφούν οι εμπειρίες της ΛΟΑΤΚΙ+ μαθητικής κοινότητας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν μεταξύ άλλων ότι το 74,4% των μαθητών και μαθητριών δηλώνει ότι δέχονται τρανσφοβικά σχόλια. Ένα στα τρία παιδιά έχει δεχτεί κάποια μορφή λεκτικής παρενόχλησης για τον σεξουαλικό προσανατολισμό (32,0%), το φύλο (31,1%), ή/και την έκφραση φύλου τους (50,3%). Περίπου ένα στα επτά παιδιά έχει δεχτεί κάποια μορφή σωματικής παρενόχλησης ή/και σωματική́ βία σε σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό (14,6%), το φύλο (12,6%), ή/και την έκφραση του φύλου τους (19,3%). Ενώ το 33,0% των ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών δηλώνουν ότι έχουν δεχτεί σεξουαλική́ παρενόχληση.
Επίσης όλο και περισσότεροι μαθητές ζητούν από τους εκπαιδευτικούς να τους φωνάζουν με κάποιο όνομα που δεν αντιστοιχεί στο φύλο που εμφανίζεται στην ταυτότητά τους. Το σημαίνον ΛΟΑΤΚΙ+ έχει γίνει για πολλούς ένα σημαίνον που τους ελκύει και κάτω από το οποίο θέλουν να εγγραφούν.
Toν Δεκέμβριο του 2016, το Υπουργείο Παιδείας ανακοίνωσε μέσω εγκυκλίου την υλοποίηση στα Γυμνάσια της χώρας μιας Θεματικής Εβδομάδας με τίτλο, «Σώμα και Ταυτότητα», εστιάζοντας σε τρεις άξονες: 1) Διατροφή και ποιότητα ζωής, 2) Πρόληψη του εθισμού και εξαρτήσεις, και 3) Έμφυλες ταυτότητες. Αμέσως στους συντηρητικούς κύκλους της χώρας ξεσηκώθηκαν αντιδράσεις. Εκπαιδευτικοί και συνδικαλιστικές οργανώσεις παραπονέθηκαν στο Υπουργείο, ενώ κάποιοι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν. Γονείς ζήτησαν απαλλαγή των παιδιών τους από θέματα της Θεματικής Εβδομάδας. Εκπρόσωποι της Εκκλησίας εξέφρασαν έντονη διαμαρτυρία για το γκρέμισμα των ηθικών αξιών ακόμη και μέσα στο σχολείο. Η Θεματική Εβδομάδα υλοποιήθηκε για 3 σχολικά έτη. Το 2018-19, έλαβαν μέρος 1.656 Γυμνάσια από τα 1.700 της χώρας. Ωστόσο με εγκύκλιο της υφυπουργού Παιδείας της σημερινής κυβέρνησης υπογράφτηκε το 2020 το τέλος της «Ανα-Θεματικής Εβδομάδας» και της έμφυλης ταυτότητας.
Η υπόθεση Ζακ Κωστόπουλος
Το 2018 αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας με τη δολοφονία από ξυλοδαρμό του γνωστού ακτιβιστή της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και των οροθετικών ατόμων Ζακ Κωστόπουλου. Η συνακόλουθη διαπόμπευσή του στα ΜΜΕ, και την αργοπορία στην απόδοση δικαιοσύνης μέχρι και σήμερα – να θυμίσουμε ότι συμμετείχαν στη δολοφονία οκτώ αστυνομικοί – προκάλεσε συλλογικό τραύμα στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα αλλά και σε όλη την ελληνική κοινωνία. Έγιναν πορείες διαμαρτυρίας και συγκεντρώσεις σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, τα κοινωνικά δίκτυα πήραν φωτιά, αμέτρητες ανακοινώσεις καταδίκασαν το γεγονός και καταγγέλθηκε η άνιση αντιμετώπιση των ΛΟΑΤΚΙ+. Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση εξέδωσε ανακοίνωση και η 6η Μπιενάλε της Αθήνας ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του.
Ταυτόχρονα με την μεγαλύτερη ορατότητα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας εντάθηκε και η ρητορική μίσους. Αυτό είναι εμφανές στα λεγόμενα κάποιων βουλευτών από το βήμα της Βουλής αλλά και από τον χώρο της ορθόδοξης εκκλησίας. Ο μητροπολίτης Αμβρόσιος κρίθηκε ένοχος το 2019 μετά το μίσος που εξέφρασε πριν τέσσερα χρόνια εις βάρος των ΛΟΑΤΚΙ+.
Παρόλο που οι ΛΟΑΤΚΙ+ αποτελούν όλο και περισσότερο μέρος του οπτικοακουστικού τοπίου και παρά το γεγονός ότι, πρόσφατα χαιρετίστηκε θετικά η συμμετοχή μια τρανς γυναίκας σε μια τηλεοπτική διαφήμιση, εξακολουθούν να υφίστανται διακρίσεις, ιδίως στον τομέα της στέγασης, της εργασίας, της ιατρικής περίθαλψης ή όταν αυτά τα άτομα απευθύνονται σε διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες.
Δημοσιεύσεις
Το 2018, δημοσιεύτηκε ένας «Οδηγός ευαισθητοποίησης για την Πρόληψη και την Αντιμετώπιση Εκφοβισμού σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου» από το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας, ενώ το 2019 δημοσιεύτηκε ένας οδηγός από την Colour Youth Κοινότητα LGBTQΙ+ Νέων Αθήνας και το ΚΜΟΠ Κέντρο Κοινωνικής Δράσης και Καινοτομίας στο πλαίσιο του Έργου «Εξάλειψη Τρανσφοβικών, Ομοφοβικών και Aμφιφοβικών Στερεοτύπων μέσω της καλύτερης εκπροσώπησης στα μέσα ενημέρωσης» (E.T.Ho.S.).
Η πρόσφατη Σύσταση Εθνικής Επιτροπής για την ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ από την Κυβέρνηση τον Μάρτιο 2021 δείχνει ότι κινητοποιείται και ο πολιτικός κόσμος. Στόχος της επιτροπής είναι να συντάξει μέχρι τον Ιούνιο του 2021 ένα πόρισμα που θα προτείνει στην Κυβέρνηση συγκεκριμένα μέτρα για την προαγωγή των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ έτσι ώστε να καταπολεμηθούν οι διακρίσεις. Οι προτάσεις θα αφορούν το οικογενειακό δίκαιο, την τεκνοθεσία, την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου, θέματα ίντερσεξ, την ίση μεταχείριση των μελών της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.
Είναι γεγονός ότι η κοινή γνώμη στην Ελλάδα είναι διχασμένη όσο αφορά τους ΛΟΑΤΚΙ+. Έχει σίγουρα σημειωθεί κάποια πρόοδος όσον αφορά την αναγνώριση αυτών των ανθρώπων ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας και των δικαιωμάτων τους χάρη στους ευρωπαϊκούς νόμους και τον δυναμισμό των οργανώσεων LGBTQI+ καθώς και χάρη στην υποστήριξη ενός αυξανόμενου μέρους του πληθυσμού. Παρόλα αυτά οι θεσμοί (σχολείο, πανεπιστήμιο, κυβέρνηση, εκκλησία, αστυνομία, στρατός αλλά και οικογένεια) συνεχίζουν να προωθούν, αν όχι το μίσος, τουλάχιστον διακρίσεις που βασίζονται σε προκαταλήψεις.
Το ζήτημα τρανς στο ελληνικό πανεπιστήμιο
Γιάννης Γραμματόπουλος
Στο ελληνικό πανεπιστήμιο δεν έχουν υπάρξει ως τώρα προγράμματα σπουδών ή ερευνητικά κέντρα αφιερωμένα αποκλειστικά στη διδασκαλία ή μελέτη του ζητήματος τρανς ή των ΛΟΑΤΚΙ+ ευρύτερα. Τα τελευταία τρία χρόνια έχουν ενταχθεί δυο νέα μαθήματα σε προπτυχιακό επίπεδο (σε σπουδές κοινωνικής εργασίας και ψυχολογίας) ενώ δίνονται μεμονωμένες διαλέξεις και σε άλλα προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα. Απ’ την άλλη, δεν έχουν λείψει και καταγγελίες τρανσφοβίας.
Προπτυχιακά
- Το ακαδημαϊκό έτος 2018-19, με την υποστήριξη της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Κατερίνας Μανιαδάκη, ξεκίνησε στο Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής η διδασκαλία του μαθήματος επιλογής «Έμφυλες ταυτότητες και σεξουαλικός προσανατολισμός» από τις ψυχολόγους Νάνσυ Παπαθανασίου και Έλενα-Όλγα Χρηστίδη.
- Το επόμενο ακαδημαϊκό έτος, 2019-20, και με την υποστήριξη των Καθηγητών Παναγιώτη Κορδούτη και Άννας Μαντόγλου, ξεκίνησε στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου η διδασκαλία του μαθήματος επιλογής «Ταυτότητα φύλου» από τις ίδιες διδάσκουσες. Αμφότερα τα μαθήματα διδάσκονται ακόμη κι έχουν αναφορές και στο ζήτημα τρανς. Η διδασκαλία ιδίως του δεύτερου μαθήματος, δηλαδή σ’ ένα τμήμα ψυχολογίας, χαρακτηρίστηκε σημαντικό βήμα από τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, καθώς ο λόγος γι’ αυτά τα ζητήματα στις σπουδές ψυχολογίας θεωρούνταν πως ως τότε γινόταν μόνο υπό το πρίσμα της ψυχοπαθολογίας.
- Ένα τέτοιο περιστατικό καταγγέλθηκε κατά το ίδιο ακαδημαϊκό έτος στο Τμήμα Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου (ΕΚΠΑ), όπου ακόμη δεν διδάσκεται κάποιο μάθημα σχετικό με ζητήματα τρανς ή ΛΟΑΤΚΙ+. Θέματα εξετάσεων του υποχρεωτικού μαθήματος «Ψυχοπαθολογία» καταγγέλθηκαν ως τρανσφοβικά, καθώς έκαναν χρήση του όρου «Διαταραχή ταυτότητας γένους» του DSM-IV-R. Η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα κατήγγειλε τη χρήση του απηρχαιωμένου διαγνωστικού κριτηρίου και «παρωχημένων θεωριών και τεχνικών της ψυχαναλυτικής προσέγγισης», αντιπαραβάλλοντας τα με την ορολογία πιο πρόσφατων εγχειριδίων για τα τρανς άτομα και την πρόσφατη δημόσια συγνώμη της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας για την παθολογικοποίηση των τρανς ταυτοτήτων κατά το παρελθόν. Το Τμήμα Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ απάντησε πως «δεν κάνει κανενός είδους διακρίσεις, υπηρετώντας με συνέπεια την επιστημονική γνώση και δεοντολογία, σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα.»
- Στο πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης διδάσκεται, επίσης, το μάθημα επιλογής «Ταυτότητες Φύλου στην Οικογένεια και στο Σχολείο».
- Τέλος, οι Παπαθανασίου και Χρηστίδη δίνουν και μεμονωμένες διαλέξεις για ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα ως προσκεκλημένες σε άλλα πανεπιστημιακά τμήματα του ΕΚΠΑ, όπου δεν υπάρχει κάποιο σχετικό θεσμοθετημένο μάθημα (Τμήμα Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, Ιατρική Σχολή), ενώ η προσπάθεια συνεχίζεται ώστε τα ήδη θεσμοθετημένα προπτυχιακά μαθήματα σε κοινωνική εργασία και ψυχολογία να γίνουν υποχρεωτικού χαρακτήρα και όχι απλώς επιλογής.
- Αξίζει να σημειωθεί, τέλος, πως το σύγγραμμα «Συμπερίληψη και ανθεκτικότητα: βασικές αρχές ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας, έκφρασης και χαρακτηριστικών φύλου» (εκδ. 2020), έχει διανεμηθεί σε μαθήματα διάφορων προγραμμάτων σπουδών ως προτεινόμενη βιβλιογραφία.
Μεταπτυχιακά
- Ούτε σ’ αυτό το επίπεδο έχουν υπάρξει ως τώρα εξειδικευμένα προγράμματα για ζητήματα τρανς ή ΛΟΑΤΚΙ+, αν και υπάρχουν μεταπτυχιακά προγράμματα που αφορούν ζητήματα ταυτότητας φύλου (όπως το διατμηματικό πρόγραμμα του Παντείου Πανεπιστημίου «Φύλο, κοινωνία, πολιτική» και το πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Αιγαίου «Φύλο, πολιτισμός και κοινωνία») όπου γίνονται αναφορές σε τρανς και ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα.
- Οι Παπαθανασίου και Χρηστίδη δίνουν μεμονωμένες διαλέξεις για ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα και σε μεταπτυχιακά προγράμματα ψυχολογίας, ιατρικής και εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ.
- Τέλος, τα τελευταία χρόνια έχουν εκπονηθεί διπλωματικές εργασίες με θεματικές τρανς ή/ και ΛΟΑΤΚΙ+ ως προσκεκλημένες και σε μεταπτυχιακά προγράμματα κοινωνικών και συναφών επιστημών αλλά και άλλων, π.χ. στα μεταπτυχιακά «Κοινωνικές Διακρίσεις, Μετανάστευση και Ιδιότητα του Πολίτη» του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου [τίτλος εργασίας: «Φύλο και διαφορετικότητα: Βιωματικές εμπειρίες Trans Ατόμων»], «Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία» του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ [τίτλος εργασίας: «Το ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης υπό το πρίσμα της διαθεματικότητας»] και «Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός χώρου/Σχεδιασμός - χώρος - πολιτισμός» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου [τίτλος εργασίας: «Ο χώρος ως πεδίο διαπραγμάτευσης της κυρίαρχης έμφυλης νόρμας. Η περίπτωση των τρανς γυναικών στην Αθήνα»])
Μη-τυπική (επαγγελματική) εκπαίδευση
- Στο ΚΕΔΙΒΙΜ (Κέντρο Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης) του Πανεπιστημίου Αιγαίου παρέχονται δυο επιμορφωτικά προγράμματα με σχετικές θεματικές: «Έμφυλη και σεξουαλική ταυτότητα» και «Gestalt καταφατική λοάτκι συμβουλευτική για την σεξουαλική διαφορετικότητα και τις ταυτότητες φύλου». Η παρακολούθηση αυτών των προγραμμάτων δεν οδηγεί σε απόκτηση ακαδημαϊκού τίτλου σπουδών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όμως μοριοδοτείται σε διαγωνισμούς πρόσληψης μόνιμου προσωπικού στη δημόσια εκπαίδευση.
- Στο ίδιο επίπεδο, η οργάνωση «Orlando LGBT+ Ψυχική υγεία χωρίς στίγμα» υλοποιεί το ετήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία με ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα».
Έρευνα
Προς ώρας, δεν υπάρχει κάποιο εργαστήριο – ερευνητικό κέντρο σε ελληνικό πανεπιστήμιο με αντικείμενο μελέτης τα ζητήματα τρανς ή ΛΟΑΤΚΙ+. Υπάρχουν το Εργαστήριο Σπουδών Φύλου του Παντείου Πανεπιστημίου και το Κέντρο Μελετών για το Κοινωνικό Φύλο/Εργαστήριο Φύλου του Πανεπιστημίου Κρήτης, όμως δεν έχουν δημοσιεύσει ακόμη ερευνητικό έργο συγκεκριμένα πάνω σε ζητήματα τρανς ή ΛΟΑΤΚΙ+. Ωστόσο, είναι υπό σύσταση ένα νέο ερευνητικό κέντρο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, το οποίο θα είναι αφιερωμένο αποκλειστικά στη μελέτη αυτών των ζητημάτων.
Ψυχανάλυση και ζήτημα τρανς στην Ελλάδα
Δέσποινα Καραγιάννη
Στις 23-25 Νοεμβρίου 2018 έλαβε χώρα στην Αθήνα το 12ο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (ΕΨΕ), με τίτλο: «Φύλο, Γένος, Αμφιφυλίες». Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία, ανταποκρινόμενη στη συζήτηση που έχει ανοίξει παγκοσμίως, όπως έγραφε χαρακτηριστικά στην ανακοίνωση, αφιέρωσε το συγκεκριμένο συνέδριο στο εν λόγω θέμα. Στο argument του συνεδρίου διαβάζουμε επίσης μια μικρή αναδρομή στη φροϋδική και μεταφροϋδική θεωρία και στα ερωτήματα που εγείρονται ως προς το ζήτημα του φύλου και της σεξουαλικότητας. Η συγγραφέας καταλήγει με τον εξής προβληματισμό:
Ωστόσο, εάν η αµφιφυλία δεν έχει βιολογικό υπόστρωμα, το ερώτημα της καταγωγής της παραμένει σκοτεινό: αποτελεί «αντανάκλαση» της ανατομίας ή αποτέλεσμα των ταυτίσεων στους δύο γονείς; Πάντως για την ψυχανάλυση, όσο ισχύει η φροϋδική ρήση, ότι η ανατομία καθορίζει το πεπρωμένο, άλλο τόσο ισχύει ότι πρόκειται για µια ανατομία που ενσωματώνεται σε µια ιδιαίτερη, κάθε φορά, λιβιδινική ιστορία, νοηµατοδοτείται από αυτήν και κάποιες φορές απομακρύνεται από κάθε ανατομική πραγματικότητα.
Ερωτήματα που τέθηκαν προς συζήτηση
για το 12ο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας
- Για την αιτιογένεση του γένους στην ιστορία ενός υποκειμένου.
- Είναι το σώμα και το φύλο θέμα προσωπικής απόφασης ή πρόκειται για μία ψευδαίσθηση που τροφοδοτείται από τις εξελίξεις της σύγχρονης τεχνολογίας;
- Η ψυχαναλυτική ερμηνεία, κατά πόσο πρέπει να στοχεύει και να κατευθύνεται στις πτυχές των ταυτίσεων, στις αβεβαιότητες επιλογής σεξουαλικών αντικειμένων, στις ομόφυλες φαντασιώσεις ή στο θηλυκό στοιχείο ως ενυπάρχον και στα δύο φύλα;
- Αναλογιζόμενοι ότι, σύμφωνα µε την κλασσική φροϋδική θεώρηση το «θηλυκό» ορίζεται ως αρνητικότητα (απουσία του φαλλού και «µαύρη ήπειρος») που οργανώνει τη διαφορά των φύλων, τι αλλαγές έχει υποστεί η ψυχαναλυτική θεωρία σε σχέση µε τη γυναικεία σεξουαλικότητα σήμερα;
Οι αντιδράσεις των Συλλόγων ΛΟΑΤΚΙ+
έπειτα από την παρακολούθηση του συνεδρίου
Τα σωματεία και οι σύλλογοι στην Ελλάδα στηρίζονται από επιστημονικές ομάδες και απαρτίζονται από άτομα με υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, ακαδημαϊκή καριέρα και εμπειρία στην έρευνα, τα οποία έχουν ενεργό παρουσία σε ό,τι γίνεται και δημοσιεύεται σχετικά. Έπειτα από τη διεξαγωγή αυτού του Συνεδρίου υπήρξαν δημοσιοποιήσεις από το την οργάνωση Ορλάντο και από το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών, που μάλιστα εξέδωσε σχετικό Δελτίο Τύπου, αναφέροντας τα εξής:
Βασικές θέσεις της κριτικής από το διοικητικό συμβούλιο του
Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών
- Ο ψυχαναλυτικός λόγος που χρησιμοποιήθηκε στο Συνέδριο υπήρξε κακοποιητικός για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.
- Από εμπρόθετη ή χωρίς πρόθεση άγνοια της ψυχαναλυτικής κοινότητας, παρουσιάστηκε ένας βιολογικός ντετερμινισμός διμερών αντιλήψεων για τα φύλα. Αυτό μάλιστα παρομοιάστηκε με τις θέσεις της κυβέρνησης Τραμπ απέναντι στα τρανς και ίντερσεξ πρόσωπα.
- Σύγχυση της σεξουαλικής ταυτότητας με την έκφραση φύλου αλλά και τον σεξουαλικό προσανατολισμό
- Αμηχανία και φοβικότητα απέναντι σε ό,τι θεωρείται «διαφορετικό»
- Παθολογικοποίηση ζητημάτων σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Η βία της ερμηνείας: παθολογική αντιμετώπιση της τρανς κατάστασης. Αυτό θέτει σε αμφισβήτηση τον αυτοπροσδιορισμό των τρανς προσώπων και αποπειράται να τον ερμηνεύσει σαν ένα στοιχείο έξω από το φυσιολογικό και το αναμενόμενο, τη στιγμή που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, καθώς και άλλες επιστημονικές οργανώσεις Παγκόσμια αλλά και στην Ελλάδα, έχουν άρει οποιαδήποτε παθολογικοποίηση.
- Οι εκπρόσωποι του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών ζητούν η Ομάδα Εργασίας του Υπουργείου Υγείας, που έχει συσταθεί από τον Ιούλιο του 2018 και συνεχίζει τις εργασίες της, να προχωρήσει στις απαραίτητες ρυθμίσεις, ώστε η Ελλάδα να εκσυγχρονίσει το σχετικό πλαίσιο, ώστε να αρθούν στον χώρο της υγείας οι διμερείς αντιλήψεις για τα φύλα, και να μη παθολογικοποιούνται οι τρανς και ίντερσεξ ταυτότητες.
Βασικές θέσεις σύγχρονων ψυχαναλυτών και φεμινιστικής θεωρίας
(αποδεκτές από την κοινότητα Τρανς)
Από τις ομιλίες στο συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (IPA)
Αυγή Σακετοπούλου (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και κλινική ψυχολόγος – συνεργάτρια του Orlando).
Το φύλο είναι µια µεταφραστική δυνατότητα (Laplanche) η οποία είναι πάντοτε εκ των προτέρων περιορισμένη από τα πλαίσια των υπαρχόντων λογοθετικών δομών. Το φύλο αναζητά, και σε όλες τις μορφές του εν μέρει και πάντα αποτυγχάνει, να μορφοποιήσει τα πλεονάσματα του παιδικού σεξουαλικού.
Σε άρθρο της που αφορά την ψυχαναλυτική θεραπεία ενός πεντάχρονου τρανς κοριτσιού, η Αυγή Σακετοπούλου επισημαίνει ότι, η δυσφορία που αφορά την σεξουαλική ταυτότητα, δεν αφορά μόνο εξωγενείς παράγοντες – εν προκειμένω την κοινωνία που αντιμετωπίζει το φύλο ως βιολογικά καθορισμένο – αλλά απορρέει από μια εσωτερική σύγχυση που αφορά τη σχέση με το σώμα: πώς γίνεται να νιώθει κορίτσι αν το σώμα της «γράφει» αγόρι.
Οποιοδήποτε εγχείρημα αιτιολόγησης ή προσδιορισμού αιτιολογικών παραγόντων για την τρανς κατάσταση, πέφτει εξ ορισμού στην παγίδα της αντιμετώπισης του ζητήματος τρανς σαν να ήταν μια ιδιαιτερότητα, κάτι μοναδικό και όχι σαν την κατάληξη ετερογενών αναπτυξιακών οδών ή το προϊόν σύνθετων συμβιβαστικών σχηματισμών. Επομένως, οι ερμηνευτικές θεωρίες είναι καταδικασμένες να παθολογικοποιήσουν την τρανς κατάσταση.
Δέσποινα Ναζίρη (καθηγήτρια κλινικής ψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Λιέγης, ψυχαναλύτρια).
Οι εκπρόσωποι της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ+ εκτίμησαν την αποδοχή, τον σεβασμό και την αποπαθολογικοποίηση, που επέδειξε η ομιλήτρια ειδικά για την ομόφυλη γονεϊκότητα. Επίσης, εκτιμήθηκε ιδιαιτέρως ότι η Δέσποινα Ναζίρη αναγνώρισε και παραδέχτηκε ότι, τα κατάλοιπα της δικής της τρανσφοβίας – όπως και οποιουδήποτε αναλυτή – έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο πόσο μπόρεσε να βοηθήσει τους ασθενείς της ή χρειάστηκε να τους παραπέμψει σε άλλον θεραπευτή.
Φεμινιστική θεωρία
Ευγενία Σηφάκη (διδάσκει ευρωπαϊκή λογοτεχνία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο).
Το φύλο είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνει το κάθε άτομο τη σχέση με το σώμα του. Συνυφαίνεται με τη σεξουαλικότητά του, δηλαδή τις σεξουαλικές του επιθυμίες και δραστηριότητες.
Από τα μέσα του 20ου αιώνα, η φεμινιστική θεωρία προσδιορίζεται από την ριζοσπαστική κριτική στο θεσμό της υποχρεωτικής ετεροφυλοφιλίας [compulsory heterosexuality], μιας «κανονιστικής» σεξουαλικότητας [normative sexuality] σύμφωνα με το ορισμό της Shutte, δηλαδή «ενός τύπου σεξουαλικής δραστηριότητας που σηματοδοτείται από την σύμπτωση μεταξύ κοινωνικά προκρινόμενων σεξουαλικών πράξεων και προκρινόμενων κατασκευών φύλων».
Η κανονιστική αυτή ταυτότητα του φύλου, όπως προσπάθησε να αναδείξει το αγγλόφωνο κίνημα του φεμινισμού (1960-1970), καθώς και μια σειρά φιλοσόφων και ψυχαναλυτών, βασίζεται στην αντίληψη της φυσικής και συναισθηματικής συμπληρωματικότητας των φύλων, αλλά και στην αντίληψη ότι, οι γυναίκες είναι φυσικά προσανατολισμένες στη μητρότητα.
Judith Butler
Η βιντεοσκοπημένη ομιλία της Judith Butler στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το 2009 έχει υποτιτλιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιείται ως υποχρεωτική ύλη στο πλαίσιο του μαθήματος για την ταυτότητα φύλου. Ανάμεσα σε άλλα, η Butler αναφέρει ότι, έχουμε να κάνουμε με το υποκείμενο – και το υποκείμενο του νόμου. Εν τέλει, υπάρχουν συγκεκριμένες νόρμες βάσει των οποίων ένα υποκείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως τέτοιο απέναντι στον νόμο. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με το ερώτημα: Ποιος αναγνωρίζεται ως υποκείμενο με δικαιώματα από έναν ηγεμονικό λόγο;
Φυλοπαιδεία και αναφορές στη Λακανική Θεωρία
Το Φυλοπαιδεία είναι ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια που δημιουργήθηκε με κύριο μέλημα την εξυπηρέτηση της πανεπιστημιακής κοινότητας στην Ελλάδα. Η Φυλοπαιδεία λειτουργεί ως ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια και ως πηγή επιστημονικής γνώσης και πληροφόρησης, για ζητήματα που αφορούν την ιστορία των γυναικών, τη φεμινιστική θεωρία και τις σπουδές φύλου στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Επιπλέον, δημοσιεύει κείμενα που έχουν κατ’ εξοχήν πολιτικό ενδιαφέρον, όπως η συγκρότηση έμφυλων υποκειμένων και η καταπίεση ή παραγνώριση των γυναικών ή άλλων ομάδων που περιθωριοποιούνται εξαιτίας του φύλου ή/και της σεξουαλικότητάς τους.
Σε μια σειρά 28 λημμάτων της ηλεκτρονικής αυτής εγκυκλοπαίδειας (συμπεριλαμβανομένων λημμάτων του λεξικού της Φυλοπαιδείας), μπορεί κανείς να βρει αναφορές στον Λακάν και την επίδραση που άσκησε η λακανική ανάγνωση της φροϋδικής θεωρίας στα ζητήματα του φύλου. Δεν πρόκειται για άρθρα που αφορούν αμιγώς το ζήτημα τρανς, αλλά τις βασικές αρχές που διέπουν τις τάσεις των σύγχρονων ανθρωπιστικών επιστημών γύρω από θέματα φύλου.
Συμπερασματικά, οι εκπρόσωποι των τρανς κοινοτήτων, είναι θετικά προσκείμενοι στην ψυχανάλυση, αρκεί και η ίδια θέλει να ακούσει. Η εποχή κοινωνικά μοιάζει είναι μια πρόκληση στην ψυχανάλυση να μην κωφεύει στους στοιχειώδεις όρους που απαιτούνται, προκειμένου να εγκαθιδρυθεί η μεταβίβαση με τους τρανς. Πρέπει να λαμβάνουν την εκτίμηση και τον σεβασμό, όπως κάθε άλλος άνθρωπος. Πρέπει να έχουν το δικαίωμα να ονοματίσουν την εμπειρία του σώματος και του είναι τους, χρησιμοποιώντας τις ρηματικές κατασκευές που τους εκπροσωπούν περισσότερο. Όπως και οι ίδιοι γράφουν στη διακήρυξή τους: «καλωσορίζουμε – και κάποιες/οι από εμάς εφαρμόζουμε – όλες τις σύγχρονες προσεγγίσεις της ψυχανάλυσης που καλλιεργούν μια ατμόσφαιρα συμπερίληψης, αναγνώρισης, ενσυναίσθησης και ασφάλειας».
Οκτώ σημεία για « το ζήτημα Τρανς»*
Laurent Dupont | Paris, France
1. Κατά μια έννοια, δεν υπάρχει «ζήτημα Τρανς». Δεν έχουμε τίποτα να πούμε για τα τρανς άτομα παρά μόνο κατά περίπτωση, δηλαδή για το καθένα ξεχωριστά που έρχεται να συναντήσει έναν αναλυτή. Επομένως, δεν υπάρχει το «πρότυπο» μιας «τρανς περίπτωσης».
2. Συνέπειες: Μια κλινική συζήτηση σχετικά με τα τρανς άτομα μπορεί να αφορά μόνο στην κλινική του υποκειμένου και δεν έχει τίποτα να μας πει για τα τρανς άτομα συνολικά. Ευτυχώς, η ψυχανάλυση δεν είναι μια επιχείρηση εντομολογικής ταξινόμησης.
3. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η ανάδυση ενός ιδεολογικού λόγου που αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου κινήματος το οποίο περιλαμβάνει τις μελέτες που αφορούν το γένος (gender studies), τον ρατσισμό και τον νέο-φεμινισμό, καθώς αυτό το κίνημα στοχεύει να αποκλείσει το Πραγματικό, όπως τόνισε ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ (Jacques-Alain Miller) στην Great Conversation της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης (World Association of Psychoanalysis) τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους.
4. Αφήνοντας κατά μέρος τον ρατσισμό και τον νέο-φεμινισμό, οι μελέτες που αφορούν το γένος υποστηρίζουν ότι το γένος ενός ατόμου, το οποίο βασίζεται στα δύο φύλα, αρσενικό και θηλυκό, είναι μια κοινωνική κατασκευή, το αποτέλεσμα αιώνων λευκής ετεροφυλόφιλης αποικιοκρατικής πατριαρχίας (βλ., για παράδειγμα, το έργο του Paul B. Preciado). Βρίσκουμε σε αυτόν τον απλό χαρακτηρισμό το υπονοούμενο ενός ιδανικού ενόχου των παγκόσμιων διακρίσεων: τη λευκή αποικιοκρατία για τον ρατσισμό, την πατριαρχία για το νέο-φεμινισμό, τους ετεροφυλόφιλους για το γένος.
5. Ωστόσο, μπορούμε να συμφωνήσουμε με το γεγονός ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα έχουν υποστεί διακρίσεις, ότι η αποικιοκρατία έχει προκαλέσει τρομερή ζημιά και έχει ενσωματώσει τον διαρκή ρατσισμό και ότι η πατριαρχία είναι η πηγή των ανισοτήτων ανδρών-γυναικών που χρειάζεται να καταπολεμηθούν, καθώς και η ρίζα των συμπεριφορών που κατήγγειλε το κίνημα Metoo, μεταξύ άλλων, που είναι σημαντικό να αναδειχθούν. Αλλά η στροφή προς έναν ιδεολογικό λόγο που καταλήγει να παράγει αυτό που καταγγέλλει (η κουλτούρα της ακύρωσης- Cancel Culture) σαν να ξαναγράφει την ιστορία, είναι αμφισβητήσιμη.
6. Μπορούμε επίσης να συμφωνήσουμε, ακολουθώντας τον Λακάν όταν λέει ότι ο άνδρας και η γυναίκα δεν είναι παρά σημαίνοντα, ότι το γένος είναι μια σημαίνουσα κατασκευή. Όμως ο αφορισμός του Λακάν: «δεν υπάρχει διάφυλη σχέση», δηλώνει ένα θεμελιώδες γεγονός που αναφέρεται στο πραγματικό του σώματος. Το ότι δεν υπάρχει διάφυλη σχέση μπορεί να διατυπωθεί μόνο από ένα σημείο: τα πάντα έχουν προβλεφθεί στη φύση για τη συνάντηση των σωμάτων: πέος-κόλπος, σπέρμα-ωάριο, μήτρα, στήθος, κ.λπ., αλλά επειδή η γλώσσα παρασιτεί το ομιλ-όν (parlêtre) διαταράσσεται το πρόγραμμα της φύσης. Τότε το σημαίνον συγκρούεται με το πρόγραμμα της Μίας απόλαυσης του υποκειμένου, παράγοντας ένα νέο καθεστώς απόλαυσης: την απόλαυση του σημαίνοντος.
7. Συνέπειες: Η γλώσσα είναι και το φαρμάκι και το φάρμακο. Έχουμε πέσει για πάντα από τον Κήπο της Εδέμ, αλλά την ίδια στιγμή, μέσα από τα προσποιητά (semblants) (θεμελιώδης φαντασίωση, ταύτιση, μετουσίωση, αγάπη…) αντιμετωπίζουμε το πραγματικό. Το βιβλίο Secret Agent του Philippe Sollers είναι ένας φόρος τιμής σε όλες αυτές τις μικρές επινοήσεις που κάνουν το ανθρώπινο ον. Αλλά το σημείο αγκύρωσης που επιτρέπει την ανάδυση της δομής είναι το πραγματικό του σώματος, το οποίο επιβεβαιώνει τη μη καταλληλότητα των φύλων. Επομένως, τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί για το τι είναι ένας άντρας ή μια γυναίκα, επειδή είναι θέμα σημαινουσών – συμβολικών και φαντασιακών – κατασκευών. Το ασυνείδητο βρίσκεται στη συμβολή αυτού ακριβώς του ασύμβατου τόπου μεταξύ του σημαίνοντος και του σώματος, παράγοντας μια ριζική αναντιστοιχία, εγγενή σε κάθε υποκείμενο. Το ασυνείδητο είναι ένα « τα βγάζω πέρα » με το ομιλούν σώμα.
8. Εδώ είναι που λέμε ότι υπάρχει κάτι που αποτυγχάνει στην «τρανς ιδεολογία», όχι στα τρανς άτομα. Γιατί «Ο Τρανς», όπως «Η Γυναίκα», δεν υπάρχει. Γι' αυτό είπαμε στο σημείο 2 ότι «μια κλινική συζήτηση για τους τρανς» δεν θα μας διδάξει τίποτα για τα τρανς άτομα. Εντούτοις, αυτή η ιδεολογία που προέρχεται από τις μελέτες γένους έχει επιπτώσεις στο Πραγματικό και για το Πραγματικό. Ας δούμε μερικές από τις συνέπειές της:
Με την άρνηση του βιολογικού σώματος, αυτός ο λόγος ανοίγει τον δρόμο για μια μηχανιστική θεώρηση του σώματος, ένα σώμα κατασκευασμένο από ανταλλακτικά και εναλλάξιμα μέρη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την άρνηση των επιπτώσεων στην ίδια την ψυχική λειτουργία. Τα τρανς άτομα μπορούν να μας διδάξουν πράγματα για αυτό.
Με την αναγωγή του σώματος σε ένα καθαρό σημαίνον, όπως στην περίπτωση του αμιγώς δηλωτικού τρανς (declarative trans), το καθεστώς του Άλλου και του άλλου αλλάζει ριζικά. Το σημαίνον με την απονεκρωτική του λειτουργία ανυψώνει την ενόρμηση θανάτου στην τάξη ενός φαντασιακού παραδείγματος: είναι εγώ ή αυτός. Το κύριο σημαίνον ριζοσπαστικοποιείται. Και εδώ, τα τρανς υποκείμενα μπορούν να μας διδάξουν κάτι.
Συχνά παρατηρείται ότι η φράση: «Δεν γεννήθηκα στο σωστό σώμα» είναι ένα αμιγώς ιδεολογικό σύνθημα, που ακούγεται μεν από υποκείμενα που υποφέρουν, αλλά που έρχεται να εμποδίσει συγχρόνως αυτή τη δυσφορία. Οι συνέπειες αυτού μπορεί να είναι τρομερές. Για ορισμένα υποκείμενα, είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε εάν η σημαίνουσα αλυσίδα μπορεί να αναλάβει τη ριζική ανεπάρκεια της σχέσης του όντος με το σώμα.
Σήμερα, η λέξη Τρανς είναι ένα κύριο σημαίνον που μπορεί να ληφθεί από τον θησαυρό των σημαινόντων από ένα παιδί ή έναν έφηβο, ώστε να προσπαθήσει να ονομάσει αυτή τη δομική αναντιστοιχία μεταξύ σώματος και υποκειμένου. Αναμφίβολα θα πρέπει να μετρήσουμε τις συνέπειες αυτού, υποδεχόμενοι πειθήνια κάθε υποκείμενο, επειδή η ψυχανάλυση μας διδάσκει ότι όποιο και αν είναι το σημαίνον, η αποτυχία είναι δομική.
Η παραγωγή μιας ριζοσπαστικότητας του κύριου σημαίνοντος συνεπάγεται τη διάκλειση του ασυνειδήτου. Είναι μια προσπάθεια να συρραφτεί το χάσμα ανάμεσα στο σώμα και το σημαίνον. Τότε η λέξη γίνεται το πράγμα: είμαι αυτό που λέω. Η βεβαιότητα παίρνει τη θέση του χάσματος και της συρραφής. Τα τρανς άτομα μπορούν επίσης να μας διδάξουν πολλά για αυτή τη σχέση με τη βεβαιότητα.
Από εκεί και πέρα, κάθε λόγος μπορεί να υποστηρίξει αυτή τη θέση. Ο λόγος της οδύνης επιτρέπει στο παιδί να παλέψει ενάντια σε αυτή την «οδύνη». Γι' αυτό προσδίδεται περισσότερη αξία στη βεβαιότητα έναντι της εξαπάτησης του σημαίνοντος. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε σχετικά με τις συνέπειες για ένα παιδί αν δει το αίνιγμά του να ανάγεται από τον Άλλο σε μια βεβαιότητα.
Μπορούμε να δεχτούμε, όταν είμαστε ψυχαναλυτές, να επέμβει η επιστήμη στα σώματα των παιδιών στο όνομα αυτής της βεβαιότητας του Άλλου του επιστημονισμού; Όπως ακούσαμε εδώ, το να προσκαλέσουμε κάποιον, για τον οποίο το σώμα είναι αίνιγμα, να μιλήσει, είναι ήδη ένα άνοιγμα προς το ασυνείδητο. Όμως η βεβαιότητα των ιδεολογικών λόγων θέλει να φιμώσει τη δυνατότητα του ασυνείδητου.
Αναμφίβολα, οι συνέπειες αυτής της διάκλεισης του ασυνειδήτου χρειάζεται να υπολογιστούν.
Μετάφραση: Γεράσιμος Μακρής
Επιμέλεια μετάφρασης: Επαμεινώνδας Θεοδωρίδης
*Μια εκδοχή αυτού του κειμένου παρουσιάστηκε στο Fundación para la Clínica Psicoanalítica de Orientación Lacaniana κατά τη διάρκεια του Workshop on the Trans Clinic.
Αρχικά δημοσιεύτηκε στα ισπανικά στο διαδίκτυο: https://fcpol.org/introduccion-a-la-ultima-reunion-del-taller-clinico-sobre-la-problematica-trans-de-la-fcpol-4-de-mayo-de-202/
Η μετάφραση έγινε από την αγγλική απόδοση της Florencia F.C. Shanahan που αναρτήθηκε στο Lacanian Review Online στις 6 Ιουλίου 2022: https://www.thelacanianreviews.com/eight-points-on-the-trans-issue/
